باسمه تعالی

اقتصاد سالم از دیدگاه قرآن و ائمّه اطهار (ع)

مقدّمه

یکی از شاخه های اقتصاد سالم در یک جامعه انفاق و کسب روزی حلال می باشد. انسانی که در قرآن کریم، از زبان قادر قدیر با صفاتی چون قتور (بخشی از آیه 100 سورۀ الاسراء) (بسیار بخیل) و هَلوع (بخشی از آیه 19 سورۀ معارج) (سخت حریص و بی صبر) خوانده شده و حُبّ مال دنیا به شدّت او را تحت الشّعاع خود قرار می دهد، «وَ اِنَّهُ لِحُبّ الخَیرِ لَشدیدٌ» (آیه 8 سورۀ عادیات) و «وَ تُحِبّونَ المالَ حُبّاً جَمّاً» (آیه 20 سورۀ فجر) (و سخت فریفته و مایل به مال دنیا می باشند)، چگونه می تواند از این لذایذ زودگذر بگذرد و احسان و انفاق را بر هوای نفس مسلّط سازد و مشمول این آیه ی والا قرار گیرد که «... وَ آتَی المالَ علی حُبِّهِ ذوِی القُربی والیَتامی وَالمَساکینَ وابنَ السَّبیل والسّائلینَ و فِی الرِّقابِ» (و دارایی خود را در راه دوستی خدا به خویشان و یتیمان و فقرا و راهگذران و گدایان و آزاد کردن بندگان صرف می کند)؟ (بخشی از آیه 177 سورۀ بقره) آری انفاق و ایثار سبب شهامت غلبه بر نفس سودجو و هوسهای آنی می گردد و انسان را به سمت و سوی عروة الوثقای الهی سوق می دهد. احسان، هوسها و زخارف زندگی را در نظر انسان سخاوتمند خوار و زبون و جهان جاوید را برای او جلوه گاه جانان می سازد. انسان مؤمن «اَنفِقوا مِن طیّباتِ ما کَسَبتُم» (بخشی از آیه 267 سورۀ بقره) (از بهترین آنچه به دست آوردید انفاق کنید) را سرلوحه ی حیات خویش قرار داده و با از خودگذشتگی از آنچه که نفسش آن را نفیس می داند، می گذرد و آن را به عشق معشوق ابدی می بخشد.

با توجّه به اینکه انفاق و کسب روزی حلال رکنی از ارکان اقتصاد سالم در جامعه می باشد، در این پژوهش که از روش کتابخانه ای استفاده شده، مسأله انفاق و کسب روزی حلال از دیدگاه قرآن و احادیث مورد بررسی قرار گرفته است.

متن

انفاق و کسب روزی حلال یکی از مهم ترین وظایفی است که یک انسان متعهّد و مسلمان در قبال حق و بندگان حق داراست.

واژه انفاق و مشتقّاتش هفتاد و سه بار در قرآن آمده است که با لفظ رِضا (خوشنودی) و مشتقّات آن برابر است (اسرار، 1373، ص 86)، که این نشانگر آن است که بخشش و انفاق مایه رضایت رزّاق رحیمی است که یک دانه را هفتصد برابر و یا بیشتر پاداش می دهد و انفاق کنندگان بی روی و ریا را آن چنان آرامشی می بخشد که در برابر هیچ پیشامدی محزون و ملول نگردند. انفاق از نظرگاه قرآن آن قدر قیمتی و ارزشمند است که در توصیف صفات مؤمنان بلافاصله بعد از اقامه نماز، انفاق از رزق و روزی که رب العالمین به آنان اِعطا فرموده و نیز یُؤتون الزّکات را بیان می کند. ائمّه اطهار و بزرگان دین اسلام نیز با تأسّی از قرآن کریم به ذکر این امر خطیر پرداخته و در این مورد خود الگو و سرمشقی شاخص و شایان توجّه بوده اند که در این تحقیق با ذکر نمونه ای چند به بررسی این وظیفه ی ضروری و مهم می پردازیم.

1- انفاق و روزی حلال در قرآن

الف) درجه ی اعظم انفاق کنندگان در نزد خدا

در آیه 10 سوره ی حدید این چنین از انفاق کنندگان تجلیل می شود : «و برای چه در راه خدا انفاق نکنید در صورتی که وارث تمام آسمانها و زمین خداست و آن مسلمانانی که پیش از فتح مکّه در راه دین انفاق و جهاد کردند آنها اجر و مقامشان بسیار عظیم تر از کسانی است که بعد از فتح انفاق و جهاد کردند (لیکن) خدا به همه وعدۀ نیکوترین پاداش را داده و خدا به هر چه کنید آگاه است.»

ب) آنچه که باید انفاق کرد چیست؟

کتاب کریم کردگار در آیه 215 سوره بقره می فرماید : «از تو سؤال کنند چه انفاق کنیم؟ بگو : هر چه از مال خود انفاق کنید دربارۀ پدر و مادر و خویشان و یتیمان و فقیران و راهگذران و آنچه نیکویی کنید خداوند بر آن آگاه است.»

ج) پاداش و عوض بخشی خیرالرّازقین در برابر انفاق

آیه 39 سوره سبأ می فرماید : «ای رسول بگو : خدای من هر که از بندگان را بخواهد وسیع روزی و یا تنگ روزی می گرداند و شما هرچه در راه رضای حق انفاق کنید به شما عوض می بخشد و او بهترین روزی دهنده است.»

و نیز آیه 7 سوره ی حدید در مورد پاداش دادن حق به انفاق کنندگان چنین بیان می کند : «(الا ای بندگان) به خدا و رسول او ایمان آرید و از آنچه شما را در آن وارث گذشتگان گردانید (به راه خدا) انفاق کنید پس بر آنان که از شما ایمان آورده و انفاق کردند پاداش بزرگ خواهد بود.»

بخشی از آیه 60 سورۀ انفال چنین می فرماید : «... آنچه در راه خدا صرف می کنید خدا به شما عوض خواهد داد و هرگز به شما ستم نخواهد شد.»

د) انفاق بی منّت و آزار از نظر قرآن

کلام مکرّمه ی احکم الحاکمین در آیه 262 سورۀ بقره این گونه این مسأله را بیان فرموده : «آنان که مالشان را در راه خدا انفاق کنند و در پی انفاق منّتی نگذارده و آزاری نکنند آنها را پاداش نیکو نزد خدا خواهد بود و از هیچ چیز بیمناک نباشند و هرگز اندوهناک نخواهند بود.»

و نیز آیه 264 سوره بقره این مورد را با آوردن مثال بسیار سنجیده و سدید مورد بحث قرار می دهد : «ای اهل ایمان صدقات خود را به منّت و آزار تباه نسازید مانند آنکه مال خود را از روی ریا انفاق کند (تا خودنمایی و جلب توجّه کند) و ایمان به خدا و روز قیامت نیاورده- مَثَل چنین ریاکار بدان ماند که (به جای آنکه در زمین قابلی دانه افشاند) دانه را بر روی سنگ سخت ریزد و تند بارانی غُبارِ آن بشوید که نتوانند هیچ حاصلی از آن به دست آورند و خداوند گروه کافران را راه سعادت و هدایت ننماید.»

هـ) مذّمت انفاق جهت تزویر و روی و ریا

از نظر ذکر عزیز ایزد، انفاق برای خودنمایی این چنین در آیه 38 سوره نساء مورد بحث قرار می گیرد : «آنان که اموال خود را به قصد ریا و خودنمایی می بخشند و به خدا و روز قیامت نمی گروند (ایشان یاران شیطانند) و هر که را شیطان یار است بَد یاری خواهد داشت.»

و) رزّاق علی الاطلاق از رزقی که به انسانها می دهد انتظار انفاق از آن را به بندگان نیازمندش دارد

آیه 39 سوره نساء در این مورد می فرماید : «چه زیان به آنها می رسد اگر به خدا و روز قیامت ایمان آورده و از بهره ای که خدا به آنان داده چیزی انفاق می کردند و خدا به احوال آنان دانا است.»

و نیز در بخشی از آیه 22 سوره رعد می فرماید : «... و از آنچه نصیبشان کردیم به فقرا پنهان و آشکار انفاق می کنند و در عوض بدی های مردم نیکی می کنند اینان هستند که عاقبت منزلگاه نیکو یافتند.»

آیه 75 سوره نحل نیز از انفاق کنندگان چنین تمجید می کند : «خدا مَثَلی زده، آیا بندۀ مملوکی که قادر بر هیچ نیست با مردی آزاد که ما به او رزق نیکو عطا کردیم که پنهان و آشکار هر چه بخواهد انفاق کند این دو یکسانند؟ هرگز یکسان نیستند و لیکن اکثر مردم نمی دانند.»

آیه 3 سوره بقره یکی از صفات پرهیزکاران را انفاق از روزیشان معرّفی می کند : «آن کسانی که به جهان غیب ایمان آرند و نماز بپا دارند و از هر چه روزیشان کردیم به فقیران انفاق کنند.»

ز) اعتدال و قَوام در انفاق پسندیده است

تنزیل ذوالجلال در آیه 67 سوره فرقان اسراف و تبذیر در انفاق را مورد سرزنش قرار می دهد و
می فرماید : «و آنان هستند که هنگام انفاق به مسکینان اسراف نکرده و بخل نورزند، بلکه در احسان میانه رو و معتدل باشند.»

و نیز آیه 195 سوره بقره این موضوع را این گونه بیان می کند : «از مال خود در راه خدا انفاق کنید لیکن نه به حد اسراف، و خود را به مهلکه و خطر درنیفکنید و نیکویی کنید که خدا نیکوکاران را دوست
می دارد.»

ح) انفاق تجارتی بی زوال و سودمند است نه غرامت و ضرر

انفاق کنندگان از نظر ذات لایزال در بازار دنیا به معامله ای دست می زنند که زیانی در آن نیست و در این سودا به سود معنوی دست می یابند و دین را به دنیا و یوسف را به ثمن بخس نمی فروشند. آیه 29 سوره فاطر از این سودای پُرسود بدین گونه یاد می کند : «آنها که کتاب خدا را تلاوت کرده و نماز به پا
می دارند و از آنچه خدا روزیشان فرموده پنهان و آشکار به فقیران انفاق کنند، امید تجارتی دارند که هرگز زیان و زوال نخواهد یافت.»

و نیز آیه 98 سوره توبه، انفاق را غرامت و زیان نمی داند و می فرماید : «برخی از اعراب مردمی منافقند که مخارجی را که در راه دین خدا می کنند بر خود ضرر و زیانی می پندارند و منتظر حوادث ناگوارند برای شما مسلمین و حال آنکه حوادث بد بر آنها خواهد بود و خدا شنوا و به نیّات پلید آنها آگاه است.»

آیات 261 و 265 سوره بقره با مثال دلنشینی این مورد را چنین توجیه می کنند : «مَثَل آنان که مالشان را در راه خدا انفاق می کنند به مانند دانه ای است که از یک دانه هفت خوشه بروید و در هر خوشه صد دانه باشد و خداوند از این مقدار بر هر که خواهد بیفزاید چه خدا را رحمت بی منتها است و به همه چیز احاطه دارد.» ؛ «و مَثَل آنان که مالشان را در راه خوشنودی خدا انفاق می کنند و با کمال اطمینان خاطر، دل به لطف خدا شاد دارند مثل دانه ای است که در زمین شایسته بریزند و بر آن باران زیادی به موقع ببارد و حاصلی دوچندان که منتظرند دهد و اگر باران زیاد نیاید، اندک اندک بارد باز به ثمر رسد و خدا به کار نیکان بصیر و آگاه است.»

آیه 121 سوره توبه بر این امر این گونه تأکید می کند : «هیچ مالی کم یا زیاد انفاق نکنند و هیچ وادیی نپیمایند جز آنکه در نامۀ عمل آنها نوشته شود تا خداوند بهتر از آنچه کردند اجر عطا فرماید.»

ط) انفاق آنچه که انسان دوست دارد مقام نیکوکاران است

حُبّ نفس که یکی از صفات بارز انسانهاست اگر تقلیل یابد و انسان بتواند از تمایلات و خواسته های خود در راه خدا به خاطر خلق بگذرد به مرتبه ی نیکان دست می یابد. آیه 92 سوره آل عمران در این مورد چنین می فرماید : «شما هرگز به مقام نیکوکاران و خاصّان خدا نخواهید رسید مگر از آنچه دوست می دارید در راه خدا انفاق کنید و آنچه انفاق کنید خدا بر آن آگاه است.»

ک) بُخل موجب زیان برای انسانهاست و خدای رحمان انفاق کنندگان را جانشین بخیلان قرار
می دهد

آیه 38 سورۀ محمّد در این مورد چنین توضیح می دهد : «آری شما همان مردمید که برای انفاق در راه خدا دعوت می شدید باز بعضی از شما بخل می ورزید. هر که در انفاق بخل کند بر ضرر خود اوست (که از اجر) خدا خود را محروم کرده و خدا از خلق غنی و بی نیاز است و شما فقیر و نیازمندید و اگر شما روی بگردانید خدا قومی غیر شما که بخیل نیستند به جای شما پدید آورد.»

ل) منافقان مردم را از انفاق مال بر اصحاب پیامبر (ص) به جهت ایجاد تفرقه برحذر می دارند

آیه 7 سورۀ منافقون از چهرۀ مخالفان انفاق چنین پرده برمی دارد : «اینها همان مردم بدخواهند که
می گویند : بر اصحاب رسول انفاق مال مکنید تا از اطرافش پراکنده شوند، در صورتی که خدا را گنج های زمین و آسمان ها است لیکن منافقان درک آن نمی کنند.»

م) انفاق کردن بهترین چیزها

از نظر خیرالرازقین انفاقِ محبوب ترین و بهترین چیزها، مورد توجّه است نه اجناس نامرغوب و
بی ارزش. آیه 267 سورۀ بقره این مورد را به زیبایی چنین شرح می دهد : «ای اهل ایمان انفاق کنید از بهترین آنچه اندوخته اید، و از آنچه برای شما از زمین می رویانیم و بدها را برای انفاق معیّن نکنید در صورتی که خود شما جنس بد را نستانید، مگر آنکه از بدی آن خود شما چشم پوشی بتوانید کرد و بدانید خدا بی نیاز و ستوده صفات است.

ن) انفاق موجب تقرّب به قادر قدیر است

آیه 99 سورۀ توبه از این مسبّب تقرّب الهی چنین یاد می کند : «برخی دیگر از آن اعراب ایمان به خدا و قیامت آورده و آنچه در راه خدا انفاق می کنند موجب تقرّب نزد خدا و دعای خیر رسول دانند، آری آگاه شوید که انفاق آنها موجب قرب خدا است و البتّه آنها را خدا در رحمت خود داخل می گرداند که او بسیار آمرزنده و مهربان است.»

س) نیکوکاری چه در وسعت مال و چه تنگدستی

آیه 134 سورۀ آل عمران از نیکوکاران چنین صفتی این گونه ستایش می کند : «آنهایی که از مال خود در حال وسعت و تنگدستی به فقرا انفاق کنند و خشم خود فرو نشانند و از بدی مردم درگذرند (نیکوکارند) و خدا دوست دار نکوکاران است.»

ع) خیال باطل انفاق کردن کافران جهت سدّ صراط مستقیم قادر قاهر

کتاب حکمت حکیم حق در آیه 36 سورۀ انفال در مورد باطل اندیشی کافران در این گونه انفاق چنین
می فرماید : «کافران اموالشان را انفاق می کنند برای این مقصود که راه خدا را ببندند پس به زودی مالهایشان بر سر این خیال باطل برود و حسرتش بر دل آنها بماند و مغلوب خواهند شد و آن کافران به سوی جهنّم رهسپار می شوند.»

 

ف) نکوهش انفاق توأم با کراهت

انفاقی مورد ستایش خالق خبیر است که از صمیم قلب و مقبول دل باشد نه انفاق همراه با انزجار و اکراه. آیه 54 سورۀ توبه از پذیرفته نشدن این گونه انفاق ها در نزد پروردگار چنین سخن می راند : «و هیچ مانعی از قبول نفقات آنها نبود جز اینکه آنها به خدا و رسول او کافرند و به نماز نیایند جز به حال اکراه و کسالت و انفاق نکنند جز آنکه سخت کراهت دارند.»

ص) عذاب دردناک به سبب ذخیره و گنجینه ی طلا و نقره و انفاق نکردن آنها

تصویر تنبیه ها و عذاب های آخرت در آیات 34 و 35 سورۀ توبه آن چنان موحش و خوفناک است که هر انسان نیوشا و هشدارپذیر را هراسناک می سازد و او آیندۀ شوم و شرربار و شنیع زراندوزانی را که از انفاق امساک می کنند در پیش چشم مشاهده می کند. این آیات چنین می فرمایند : «ای اهل ایمان بسیاری از علما و رهبانان اموال مردم را به باطل طعمه خود می کنند و خلق را از راه خدا منع می کنند (هم به زبان و هم به عمل دنیاطلبی) و کسانی که طلا و نقره را گنجینه و ذخیره می کنند و در راه خدا انفاق نمی کنند آنها را به عذاب دردناک بشارت ده.» ؛ «روزی که در آتش دوزخ (آن ذخائر) گداخته شود و پیشانی و پشت و پهلو را بدان داغ کنند، این است نتیجۀ آن چه از زر و سیم بر خود ذخیره کردید اکنون بچشید عذاب اندوخته ها را.»

ق) مقبول نشدن انفاق منافقان چه از روی میل و چه از روی کراهت

آیه 53 سورۀ توبه در مورد انفاق این گونه فاسقان می فرماید : «بگو که : شما هر چه انفاق کنید چه از روی میل و چه از روی کراهت هرگز از شما پذیرفته نخواهد شد، شما مردمی بودید که سخت به فسق خوی گرفته اید.»

ر) درخواست حسرت آمیز کسانی که در زندگی انفاق نمی کنند در لحظه ی مرگ از پروردگار برای به تأخیر انداختن اجل جهت انفاق و احسان

اظهار پشیمانی بخیلان هنگام اجل در آیه 10 سورۀ منافقون مشهود است. «و از آن چه روزی شما کردیم در راه خدا انفاق کنید پیش از آنکه مرگ بر یکی از شما فرا رسد در آن حال (به حسرت) بگوید : پروردگارا اجل مرا اندکی تأخیر انداز تا صدقه و احسان بسیار کنم و از نیکوکاران شوم.»

ش) ترس از فقر مانع انفاق و موجب بُخل است

انسانی که به رحمت حق امیدوار است و او را رازق علی الاطلاق می داند هرگز نباید از بیم بینوایی بخل ورزد و از انفاق و احسان امساک نماید. آیه 100 سورۀ اسراء در این مورد این چنین می فرماید : «ای رسول (به این مردم) بگو : که شما اگر دارای گنجهای رحمت خدا شوید باز هم از ترس فقر، بخلِ از انفاق خواهید کرد، که انسان بسیار مُمسک و بخیل است.»

ت) قرض الحسنه در قرآن

در آیه 12 سورۀ مائده، آیات 11 و 18 سورۀ حدید، آیه 17 سورۀ تغابن، آیه 245 سورۀ بقره و آیه 20 سورۀ مزّمّل در مورد قرض الحسنه و پاداش نیکوی چندین برابر و محو گناهان قرض دهنده و بخشایش حق ذکر شده است. از نظر قرآن قرض دادن نیکو به بندگان حق معادل قرض دادن به حق است که پاسخ آن حُسن ثواب برای قرض دهنده است. در اینجا جهت طولان نشدن مطلب به بیان یک آیه اکتفا می کنیم. در آیه 17 سورۀ تغابن در این مورد این چنین فرموده : «و اگر به خدا قرض نیکو دهید خدا برای شما چندین برابر گرداند و هم از گناه شما درگذرد و خدا بر شکر و احسان خلق، نیکو پاداش دهنده و بر گناهانشان بسیار بردبار است.»

ث) روزی حلال در قرآن

فرمان حق در مورد روزی حلال در آیه 114 سورۀ نحل این گونه مطرح شده : «پس شما مؤمنان (عبرت گیرید) از آنچه خدا روزی حلال برای شما قرار داده تناول کنید و شکر نعمتش به جای آرید اگر حقیقتاً خدا را می پرستید.»

و نیز در آیات 81 سورۀ طه، 87 و 88 سورۀ مائده، 168 سورۀ بقره، 157 سورۀ اعراف دربارۀ رزق و روزی حلال تأکید شده است.

 و نیز در آیه 19 سورۀ کهف، در مورد اصحاب کهف چنین بیان شده که آنان در پی طعام پاکیزه و حلال بودند.

خ) صدقه موجب پاکی و تزکیه نفس هاست

آیه 103 سورۀ توبه در این مورد می فرماید : «ای رسول از مؤمنان صدقات را دریافت دار تا بدان صدقات نفوس آنان را پاک و پاکیزه سازی و آنها را به دعای خیر یاد کن که دعای تو موجب تسلّی خاطر آنها شود و خدا به دعای مخلصان شنوا و دانا است.»

ذ) زکات در قرآن

آیه 18 سورۀ لیل یکی از صفات اهل تقوا را اعطای زکات می داند و می فرماید : «که آنها مال خود را به فقیران به وجه زکات اعطا کردند.»

و نیز در آیات 43، 83، 110، 177 سورۀ بقره، آیات 77 و 162 سورۀ نساء، آیه 55 سورۀ مائده، آیه 156 سورۀ اعراف، آیات 5، 11، 18، 71 سورۀ توبه، آیات 31 و 55 سورۀ مریم، آیه 73 سورۀ انبیاء، آیات 41 و 78 سورۀ حج، آیه 4 سورۀ مؤمنون، آیات 37 و 56 سورۀ نور، آیه 3 سورۀ نمل، آیه 39 سورۀ روم، آیه 4 سورۀ لقمان، آیه 33 سورۀ احزاب، آیه 13 سورۀ مجادله و آیه 5 سورۀ بیّنه امر به دادن زکات بلافاصله بعد از اقامۀ نماز دلیل بر اهمیّت خطیر این وظیفه الهی و انسانیست.

 

2- انفاق و روزی حلال در احادیث

الف) انفاق و روزی حلال از نظر پیامبر (ص)

پیامبر گرامی اسلام (ص) این الگوی عالی و والای مهر و احسان، از همان آغاز در کنار محرومان و بینوایان بود و با آنان نشست و برخاست داشت. او انسانها را به انفاق و کسب روزی حلال ترغیب می کرد و در حفظ و حمایت این وظیفه ی انسانی تلاش می نمود.

در روايتى از پيغمبر گرامى اسلام مى‏خوانيم كه فرمود :

«كسى كه يقين به عوض و جانشين داشته باشد در انفاق كردن سخاوتمند خواهد بود.» (عروسی حویزی، 1415ق، ص 340)

در همین رابطه رسول اکرم (ص) می فرماید : «بذل و بخشش دارائی آرایش و زینت متّقین است.» (مجلسی، 1377، 77، 131)

در روایتی دیگر پیامیر اکرم (ص) می فرماید : «همه ی انسانها، عیال خدای بزرگ هستند و کسی در پیشگاه او محبوب و عزیز است که انفاق و بخشش بیشتری به عیال خدا انجام دهد.» (همان، 96، ص 118)

رسول خدا (ص) فرمود : «انجام ندادن بدی و شرار نکردن صدقه است». (همان، 77، ص 160)

و نیز در این مورد می فرماید : «زبانت را نگهدار چون نگهدار و حفظ زبان از لغزش، صدقه ای است که آن را برای حفظ سلامتی خودت انجام می دهی». (همان، 71، ص 298)

«سخن پاکیزه و بی آلایش صدقه است و نیز هر گامی که برای برگزاری نماز بر می دارید صدقه است». (همان، 83، ص 369)

«صدقه هفتاد در از بدی را می بندد». (همان، 96، ص 132) و در حدیثی دیگر می فرماید «به درستی که خدایی، جز خدای یکتا نیست و هر آینه او با صدقه انواع دردها از قبیل طاعون، آتش سوزی، غرق شدن، نابودی و دیوانگی– تا هفتاد باب را بر شمرد – را دفع می کند». (همان، 62، ص 269)

«هیچ چیز مانند بخل و آز، ایمان را از بین نمی برد. سپس فرمود : این بخل، دارای خزندگی و نفوذی مانند خزندگی و نفوذ موریانه است و شعبه هایی مانند شعبه های شرک دارد». (همان، 73، ص 301) رسول گرامی اسلام در حدیثی دیگر می فرماید : «از بخل بپرهیزید بخاطر اینکه بخل باعث هلاکت امم سابق بر شما گردید حالت بخل آنان را وارد به دروغگوئی می کرد و آنان دروغ می گفتند، آنان را امر به ظلم کرد آنان هم ظلم کردند، آنان را وادار به قطع رحم کردن نمود آنها هم اطاعت کردند». (همان، 73، ص 303)
می بینیم که در این حدیث شریف، پیامبر اکرم (ص) اثرات بخل را با تمام گستردگی آن بیان می فرمایند. آنچه از این حدیث شریف استفاده می شود این است که : بخل یکی از عوامل هلاکت امّتهای سابق است و انسان را از مسیر حق منحرف می کند و حالت ایثار و فداکاری را از انسان می گیرد و انسان تن به هر کاری از جمله دروغگویی، ظلم، قطع رحم و ... می دهد و دوم سوء ظن به خدا است که : عامل دیگری است در عدم امداد و کمک به محرومان و مستضعفان مؤثّر است.

رسول اكرم (ص) به امام علي (ع) مي فرمايد : «خود را به زحمت نينداز براي رزق فردا كه هر روز روزي آن روز به همراهش مي رسد». (صابری یزدی، 1372، ص 470)

رسول اكرم (ص) طلب رزق حلال را واجب و آنرا در حكم جهاد معرفي مي كنند. (محمّدی ری شهری، ميزان الحكمه، 1387، ص 120، ج4)

پیامبراکرم (ص) فرمودند: «  رئیس و آقای هر قومی، خدمت گزار آن قوم است.» (شیخ صدوق، ج4، ص 326)

«به دنبال روزی حلال رفتن، بر هر مرد و زن مسلمان لازم است.» (مجلسی، ج 103، ص 9)

و نیز می فرماید : «کسی که برای اداره زندگی خانواده اش تلاش می کند، مانند کسی است که در راه خدا جهاد می کند». (همان، ص 12)

ابن عبّاس می گوید، هر گاه پیامبر(ص) از شخصی خوشش می آمد، از شغل او می پرسید. اگر
می گفتند او شغلی ندارد، می فرمود : «از چشم من افتاد». وقتی از آن حضرت، علّت آن را می پرسیدند،
می فرمود : «مؤمن اگر دارای شغلی نباشد، با دین فروشی زندگی خودش را اداره می کند». (همان، ص 9)

پیامبر اکرم (ص) فرمود : «هر کس در تحصیل مال بی باک باشد (و رعایت حلال و حرام را نکند)، خدا هم باکی ندارد که او را از هر دری وارد جهنّم کند». (همان، صص 11، 13)

و نیز فرمود : «هر کس مالی را از راه حرام کسب کند، اگر آن را صدقه بدهد، از او پذیرفته نمی شود، اگر آن را باقی بگذارد (و بمیرد)، توشه دوزخش می شود». (همان، ص 14)

ب) انفاق و کسب روزی حلال از نظر حضرت فاطمه زهرا (س)

مرد گرسنه ای در مسجد مدینه بپا خاست و گفت : ای مسلمانان! از گرسنگی به تنگ آمده ام، مرا مهمان کنید. پیامبر اسلام (ص) فرمود : چه کسی این مرد را امشب مهمان می کند؟ حضرت علی (ع)
فرمود : من یا رسول الله! کمی بعد وارد منزل شد و از فاطمه زهرا (س) پرسید : آیا غذایی در منزل داریم؟ مهمان گرسنه آورده ام. حضرت زهرا (س) ایثارگرانه فرمود : «در خانه ما غذایی نیست، مگر به اندازۀ خوراک دختر بچّه امّا امشب ایثار می نماییم و گرسنگی را تحمّل می کنیم و همین مقدار غذا را به مهمان
می بخشیم.» (دشتی، نهج الحیات، 1377، ص 141)

عرب تازه مسلمانی در مسجد مدینه از مردم کمک خواست، پیامبر (ص) به اصحاب خود نگریست. سلمان فارسی برخاست تا نیاز آن بیچاره را برطرف سازد. هرجا رفت با دست خالی برگشت. با ناامیدی به طرف مسجد می آمد که چشمش به منزل حضرت زهرا (س) افتاد، با خود گفت : فاطمه (س) سرچشمۀ نیکوکاری است. درب خانه را کوبید و داستان عرب مستمند را شرح داد. حضرت زهرا (س) فرمود : «ای سلمان! سوگند به خداوندی که حضرت محمّد (ص) را به پیامبری برگزید، سه روز است که غذا نخورده ایم، و فرزندانم حسن و حسین (ع) از شدّت گرسنگی بی قراری می کردند و خسته و مانده به خواب رفته اند. امّا من، نیکی و نیکوکاری را که در خانۀ مرا کوبیده است، ردّ نمی کنم.» آن گاه پیراهن خود را به سلمان داد تا در مغازۀ شمعون یهودی گرو گذاشته، مقداری خرما و جو قرض بگیرد. سلمان فارسی می گوید : پس از دریافت جو و خرما به منزل فاطمه (س) آمدم و گفتم : دختر رسول خدا (س) مقداری از این غذاها را برای فرزندان گرسنه ات بردار. پاسخ داد : «ای سلمان! این کار را فقط برای خدای بزرگ انجام دادیم و هرگز از آن چیزی برنمی داریم.» (همان، صص 144-142)

 زهرا (س) به ما آموخت که برای رسیدن به خوبیها باید از خوشیها گذشت. او به ما آموخت که ملاک انفاق، دارایی ها نیست که توانایی هاست : «اگر شما تمامی گنجینه های آسمان و زمین را هم داشتید باز هم بخل می ورزیدید نه به این خاطر که ندارید- که دارید- بلکه از انفاق می ترسید». او به ما آموخت که
می توان با گذشتن از پیراهن عروسی و یا یک گلوبند و یا حتّی طعام و قرص نانی، دلهایی را تألیف کرد و آنها را با اسلام گره زد و آشتی داد.

روزی زهرا (س) دو دستبند نقره و گوشواره و پرده ای که به تازگی سهم علی (ع) از غنائم شده بود برای رسول خدا (ص) فرستاد و پیام داد : «یا رسول الله دخترت به تو سلام می رساند و می گوید اینها را نیز در راه خدا انفاق کن». رسول خدا پس از مشاهدۀ این بخشش سه بار فرمود : «پدرش به فدای او». او حتّی در وصیّتش از علی (ع) می خواهد که اموالی از او را بین زنان پیامبر (ص) و زنان بنی هاشم تقسیم کند. (پورسیّدآقائی، 1375، صص 223، 224)

ج) انفاق و روزی حلال از نظر حضرت علی (ع)

علی (ع) سردمدار دستگیری از درماندگان و نیازمندان و نمونۀ کامل نیکی و کرامت هاست. او جهاد کردن در راه حق را در سه چیز می داند و در نهج البلاغه می فرماید : «اَللهَ، اَللهَ فی الجهادِ بِاَموالِکُم وَ اَلسِنَتِکُم فی سَبیلِ الله : خدا را، خدا را، بر شما باد در جهاد کردن با مال و جان و زبانتان در راه خدا» (شاهین، 1376، نامه 47)

حضرت علی (ع) در مورد کسب حلال فرمود: «روزی در مدینه سخت گرسنه بودم، از شهر بیرون شدم تا کاری پیدا کنم و مزدی به دست آورم. مقداری از شهر دور شدم به کنار خانه زنی رسیدم و دیدم مقداری گِل خشک انباشته است دانستم وی می خواهد آن گِل ها را جهت ساختمان، تر کند، به نزد او رفتم و با وی قرار بستم درازای هر دلو بزرگ آب که بر آن گِل ها بریزم یک دانه خرما بستانم. شانزده دلو کشیدم و از سنگینی دلوها دستم تاول زد. وی شانزده دانه خرما به من داد و من خرماها را به نزد پیامبر (ص) بردم و دو نفری آن ها را خوردیم». (مجلسی، 1429، ج 41، ص 33)

امام علی علیه السلام فرمودند: «آقا کسی است که بار مشکلات سنگین برادران دینی خود را به دوش کشد.»  (آمدی، شماره 9621)

حضرت علی(ع) روزی نزدیک در مسجد از استر پیاده شد و آن را به شخصی سپرد و وارد مسجد شد. آن شخص لجام استر را بیرون آورد و فرار کرد. امیرالمؤمنین(ع) در حالی که دو درهم را در دست داشت تا مزد سارق لجام را بدهد، از مسجد خارج شد. دید مرکب بدون لجام است. حضرت بر استر سوار شد و دو درهم را به غلامش داد تا برای آن مرکب لجامی بخرد. غلام به بازار آمد و همان لجام را در دست یک نفر دید. معلوم شد که دزد آن را به دو درهم به آن شخص فروخته و رفته است. غلام این مطلب را به آن حضرت گزارش داد.

امیرالمؤمنین(ع) فرمود : «جز این نیست که بنده به سبب صبر نکردن و شتاب زدگی رزق حلال را بر خود حرام می کند؛ در حالی که بیش از آنچه مقدّرش بوده، به دست نمی آورد».

گاهی بر اثر چشم پوشی از مال حرام، چندین برابر آن از حلال به او خواهد رسید. (ابن ابی الحدید، ج 3، ص 160)

حضرت علی (ع) در بخشی از خطبه 23 می فرماید : «مبادا وقتی یکی از شما خویشاوندِ خود را تهیدست یافت او را یاری نرساند، آن هم به چیزی که اگر نبخشد ثروت او را نیفزاید، و اگر ببخشد از ثروت او نکاهد». (شیروانی، 1388، صص 67، 68)

علی (ع) در نامه ای به کارگزار خود در مکّه می فرماید : «حاجتمندی را از ملاقات با خود محروم مساز، که اگر اوّل بار از آستانۀ تو رانده شود، و پس از آن نیازش را برآوری، کسی تو را نستاید. در بیت المالی که نزد تو گرد آمده، بنگر، و آن را برای عیالمندان و گرسنگانی که نزد تو هستند مصرف کن، و به فقیران و نیازمندان برسان، و باقی مانده را به سوی ما بفرست تا میان نیازمندانی که نزد ما هستند، تقسیم کنیم». (همان، صص 544، 545)

علی (ع) در پاداش بسیار بر احسان اندک می فرماید : «هر کس با دست کوتاه ببخشد با دست بلند به او ببخشند». (همان، ص 610)

علی (ع) در نیکی به نااهل می فرماید : «کسی که به ناحق و بی جا به کسی که سزاوار احسان نیست نیکی کند بهره ای نمی برد جز ستایش مردم پست، و تعریف انسان های شرور، و گفتار افراد نادان، و این نیز تا زمانی ادامه دارد که احسان او باقی است. می گویند : چه دست بخشنده ای دارد؟ حال آنکه این شخص از بخشیدن و احسان در راه خدا خودداری می کند و بخل می ورزد».

جایگاه احسان و بخشش از نظر علی (ع) این گونه بیان شده است : «کسی که خدا مالی به او عنایت کرد باید با آن صلۀ رحم به جا آورد، مهمانی خوبی برگزار کند، اسیر و گرفتار را آزاد سازد، به تهیدست و بدهکار بدهد، و باید برای برخورداری از پاداش خداوند، در برابر پرداخت حقوق واجب، و مشکلاتی که در این راه است شکیبایی ورزد، زیرا به دست آوردن این صفات موجب شرافت و بزرگی دنیا، و نیل به فضایل آخرت است، اگر خدا بخواهد». (همان، ص 237)

حضرت علی (ع) اهمیّت زکات و ره آورد آن را این گونه مورد بررسی قرار داده است : «سپس زکات در کنار نماز وسیلۀ تقرّب به خداوند قرار داده شد، هر کس زکات را با رغبت بپردازد برای او کفّارۀ گناهان، و سپر نگهدارندۀ از آتش دوزخ خواهد بود. انسانی که زکاتش را پرداخته نباید ذهنش را بدان مشغول دارد، و بر ادای آن افسوس خورد، زیرا کسی که زکات را با بی میلی ادا کند، و از خدا امید برتر از آن را داشته باشد از سنّت اسلام بی خبر است، و پاداش حقیقی را از دست داده، عملش تباه شده، و پشیمانی بلندمدّتی در انتظارش می باشد». (همان، ص 379)

د) انفاق و روزی حلال از نظر حضرت امام حسن مجتبی (ع)

در مورد انفاق های کریم اهل بیت سخن بسیار است. به ذکر مختصری در این باره اکتفا می کنیم.

امام حسن (ع) در مورد تلاش و کسب روزی حلال می فرمایند : «وَ اعْمَلْ لِدُنْيَاكَ كَأَنَّكَ تَعِيشُ أَبَداًوَ اعْمَلْ لآِخِرَتِكَ كَأَنَّكَ تَمُوتُ غَدا» (مجلسی، 1429، ج‏44، ص 139) برای دنیا آنگونه سعی کن که گویی تا ابد زنده خواهی ماند و برای آخرت به گونه ای رفتار کن که گویی فردا خواهی مرد. این توجّه اسلام به دنیا و آخرت امریست که اسلام را در بین سایر ادیان جلوه دیگری داده است و یک مسلمان واقعی را به گونه ای تربیت می سازد که شب در محراب عبادت همچون مار گزیده ای به خود می پیچد و روز همچون شیر دلاوری به لشکر دشمن می زند یا با اسباب کار به کسب حلال می پردازد. با توجّه به همین نکته، باید دانست که شعر«عبادت بجز خدمت خلق نیست» کامل نمی باشد زیرا بُعد عبادت و نیایش را نادیده گرفته است ولی اسلام هر دو جنبه کار را مورد نظر دارد.

در جود و بخشش امام حسن (ع) داستانها گفته اند. از جمله مدائنی روایت کرده که : حسن و حسین و
عبدالله بن جعفر به راه حج می رفتند. توشه و تنخواه آنان گم شد. گرسنه وتشنه به خیمه ای رسیدند که پیرزنی در آن زندگی می کرد. از او آب طلبیدند. گفت این گوسفند را بدوشید و شیر آن را با آب بیامیزید و بیاشامید. چنین کردند. سپس از او غذا خواستند. گفت همین گوسفند را داریم بکشید و بخورید. یکی از آنان گوسفند را ذبح کرد و از گوشت آن مقداری بریان کرد و همه خوردند و سپس همان جا به خواب رفتند. هنگام رفتن به پیرزن گفتند : ما از قریشیم به حج می رویم. چون بازگشتیم نزد ما بیا با تو به نیکی رفتار خواهیم کرد. و رفتند. شوهر زن که آمد و از جریان خبر یافت، گفت : وای بر تو گوسفند مرا برای مردمی ناشناس می کشی آن گاه می گویی از قریش بودند؟ روزگاری گذشت و کار بر پیرزن سخت شد، از آن محل کوچ کرد و به مدینه عبورش افتاد. حسن بن علی (ع) او را دید و شناخت. پیش رفت و گفت : مرا می شناسی؟ گفت نه. گفت : من همانم که در فلان روز مهمان تو شدم. و دستور داد تا هزار گوسفند و هزار دینار زر به او دادند. آن گاه  او را نزد برادرش حسین بن علی فرستاد. آن حضرت نیز همان اندازه به او بخشش فرمود. او را نزد عبدالله بن جعفر فرستاد او نیز عطائی همانند آنان به او داد. (احمدی بیرجندی، 1372، ص 94)

در مورد انفاق امام حسن (ع) این گونه بیان شده است : روزی سائلی خدمت آن بزرگوار آمد و اظهار فقر کرد و برای آن حضرت دو بیت شعر خواند که مضمون آن چنین است : «چیزی ندارم که بفروشم و حوایج خود را رفع کنم، و حالم بر گفته ام گواه است و فقط آبرویم مانده، که می خواستم فروخته نشود؛ ولی امروز تو را خریدار یافتم، آبرویم را بخر و مرا از فقر نجات ده»! حضرت به آن کسی که تهیۀ مخارج در دستش بود، فرمود : «هر چه داری به این مرد بده که من از او خجالت می کشم!» دوازده هزار درهم موجودی را به او داد، چنانکه برای مخارج آن روز چیزی نماند، و جواب دو شعر را نیز چنین داد : «تو از ما با عجله چیزی خواستی، آنچه بود دادیم و بسیار کم بود. بگیر و آنچه داشتی- آبرو- حفظ کن و گویا که ما را ندیده ای و به ما چیزی نفروخته ای». (مظاهری، 1389، صص 47، 48)

هـ) انفاق و روزی حلال از نظر امام حسین (ع)

سخن امام حسین (ع) خطاب به اهل کوفه و لشکریان یزید که هنگام پند دادن به آنان و دعوت به سوی حق برای آنکه سخنان او را نشوند و نادیده بگیرند شروع به هلهله و سوت زدن نمودند، مشهور و معروف است. امام حسین (ع) فرمود : «شکم های شما از حرام پر شده است که حرف حق را نمی پذیرید».

روزی امام حسین (ع) با جمعی از دوستان وارد باغ خود در مدینه شد که غلام آن حضرت به نام «صافی» نگهبان باغ بود. ورود امام به درون باغ به گونه ای بود که «صافی» متوجّه نشد و مشغول غذا خوردن بود، امّا روش غذا خوردن او امام را به خود مشغول داشت. زیرا هر قرص نانی که برمی داشت نصف آن را به سوی سگی که در پیش روی او نشسته بود می انداخت. وقتی از غذا خوردن فارغ شد، ما را دید و با خوشحالی فراوان سلام کرد و پوزش طلبید. امام حسین (ع) پرسید : چرا در غذا خوردن هر قرص نانی که برمی داشتی نصف آن را به سوی سگ باغ می انداختی؟ صافی پاسخ داد : من غلام شما و نگهبان این باغ می باشم و این سگ نیز نگهبان باغ است. وقتی سفره انداختم در مقابل من نشست و به من نگاه می کرد. من حیا کردم که او گرسنه باشد و من غذا بخورم، از این رو هر قرص نان را مساوی تقسیم کردم، نیمی خود و نیم دیگر را به سگ می دادم. وقتی امام حسین (ع) پاسخ غلام خودرا شنید گریه کرد و فرمود : «اگر چنین است تو را در راه خدا آزاد کردم و دو هزار دینار نیز به تو بخشیدم». غلام گفت : اگر مرا آزاد کنی من دست از تو برنمی دارم و باغبان تو در این باغ باقی خواهم ماند. وقتی امام وفاداری او را دید، همۀ باغ را به او بخشید و فرمود : «انسان بزرگوار باید عمل او گفتارش را تأیید کند، مگر به شما نگفتم که من را حلال کن زیرا بدون اجازۀ شما وارد باغ شدم، پس گفتارم را با عمل تصدیق کردم که این باغ را با آنچه در آن است به تو بخشیدم. پس دوستان مرا میهمانان من به حساب آور و به آنان احترام بگذار، خدا تو را در روز قیامت کرامت ببخشد، و این اخلاق نیکو و ادب تو را مبارک گرداند». (دشتی، فرهنگ سخنان امام حسین (ع)، 1390، صص 32، 33)

شخصی به نام أنس می گوید : روزی خدمت امام حسین (ع) نشسته بودم یکی از کارکنان زن وارد اتاق شد، سلام داد و دسته گلی به امام تقدیم کرد. امام حسین (ع) در برابر احسان آن کنیز، فوراً اظهار داشت : «تو را در راه خدا آزاد کردم». به امام  گفتم : این کنیز چند شاخۀ گل به شما اهدا کرد و شما او را در راه خدا آزاد کردی؟ پاسخ داد : «خداوند ما را بدین خصلت مؤدّب ساخت  که در قرآن کریم می فرماید : «گاهی که شما را به چیزی هدیه دادند پاسخ آنان را به نیکوتر از آن بدهید» و نیکوتر از کار او آزادی او بود، که او را آزاد ساختم».

روزی امام حسین (ع) برای عیادت «اسامة بن زید» به خانۀ او رفت که سخت بیمار بود، وقتی نگاه او به امام افتاد آهی کشید و از اندوه خود یاد کرد : اسامه گفت اندوه من قرض فراوان است، من شصت هزار درهم بدهکارم. امام فرمود : «ادای دِین تو بر عهدۀ من است». اسامه گفت می ترسم از دنیا بروم و قرض من پرداخت نگردد. امام حسین (ع) فرمود : «پیش از آن که مرگ تو فرا رسد من قرض تو را می پردازم». سپس آن حضرت تمام قرض های اسامه را پرداخت کرد.

مرد عربی ناشناس که از فقر و مشکلات زندگی ناراحت بود وارد مدینه شد و از مردم سؤال کرد : بخشنده ترین مردم کیست؟ پاسخ دادند : امام حسین (ع). سراغ امام را گرفت که در مسجد مدینه به نماز ایستاده بود، مرد عرب خدمت امام زانو زد، وقتی نماز امام پایان یافت، سلام کرد و شعر زیبایی در ستایش امیرالمؤمنین (ع) و خاندان رسالت سرود :

-        پشیمان نمی شود کسی که به تو امید دارد و درب خانۀ تو را زده است.

-        تو بخشنده ای و تو مورد اطمینانی، پدرت امام علی (ع) کشنده فاسقان فاسد بود.

-        اگر نبودید شما و رسالت جدّ شما، عذاب جهنّم بر ما فرود می آمد.

امام حسین (ع) فرمود : «ای قنبر آیا از مال حجاز چیزی به جای مانده است؟» پاسخ داد چهار هزار دینار مانده است. «آن را بیاور و به این مرد عرب بده که او در مصرف این اموال ازما سزاوارتر است». سپس در حالی که پول ها را در دامن آن مرد عرب می ریخت شعر او را با شعر زیبایی پاسخ داد :

-        این دینارها را بگیر در حالیکه من از تو عذر می خواهم و بدان که نسبت به تو مهربان می باشم.

-        اگر روزگار بر وفق مراد ما بچرخد شاید فردا بیش از آنچه به تو داده ام، خواهیم بخشید.

-        امّا چه باید کرد که قدرت و سرمایه در دست دیگران است، و دست من خالی است و بخشش من اندک است.

مرد عرب که آن همه بخشندگی و مهربانی را از امام حسین (ع) دید به گریه آمد.

امام فرمود : آیا عطای ما را اندک پنداشتی؟ پاسخ داد : نه هرگز بلکه در این اندیشه ام که چگونه
انسان های والایی همانند شما می میرند و خاک زمین آنها را دربر می گیرد؟ (همان، صص 80-78)

امام حسین (ع) در مورد احسان و نیکی می فرماید : «اگر نیکی به کسی روا داشتید و آن شخص قدردانی نمی کند نگران نباشید زیرا خداوند او را مجازات خواهد کرد، و خدا بهترین پاداش دهنده، و بهترین هدیه دهنده است. بدانید حاجت ها و نیازهای مردم به سوی شما، نعمت های پروردگارند برای شما، پس نعمت ها را از دست ندهید که دچار عذاب الهی شوید. بدانید همانا نیکی ها ستایش به همراه دارد، و پاداش الهی را فراهم خواهد کرد، اگر نیکی را به شکل انسانی می دیدید، آن قدر زیباروی بود که بینندگان را خوشحال می ساخت.

و اگر زشتی را به درستی مشاهده می کردید آن را بسیار زشت روی و بدقیافه می دیدید که دل ها از آن نفرت داشته و چشم ها فرو بسته می شد تا آن را ننگرد. ای مردم! کسی که انفاق و بخشش کند بزرگوار است، و کسی که بُخل ورزد پَست است، و همانا بخشنده ترین مردم کسی است که به انسانی کمک کند که به او امیدی نداشته باشد. و با گذشت ترین انسان ها کسی است که به هنگام قدرت عفو کند و موفّق ترین انسان ها در روابط خویشاوندی کسی است که با آنان که از او بریدند ارتباط برقرار سازد که ریشه ها پس از بریده شدن شاخه ها، دوباره جوانه می زند. هر کس در نیکی کردن به برادران خود شتاب کند فردا نتیجۀ آن را خواهد دید و کسی که برای خدا به برادر خود کمک کند خدا او را به هنگام نیازمندی پاداش می دهد و بیش از آنچه به دیگران کمک کرده بلاها را از او دور می سازد. و کسی که اندوه دل مؤمنی را برطرف سازد، خدا اندوه و مشکلات دنیا و آخرت او را برطرف خواهد ساخت. و کسی که با مردم خوش رفتار باشد، خدا نسبت به او خوش رفتار است و خدا نیکوکاران را دوست می دارد».

امام حسین (ع) فرمود : «من از پدرم امیرالمؤمنین (ع) شنیدم که از رسول خدا (ص) نقل می کرد که پیامبر (ص) فرمود : کسی که برای برطرف کردن نیاز برادر مسلمان خود تلاش کند گویا خدا را نه هزار سال عبادت کرده است که روزها را روزه دار و شب ها را به شب زنده داری گذرانده باشد». (همان، صص 36، 37)

و) انفاق و کسب روزی حلال از نظر امام سجّاد (ع)

امام سجّاد (ع) در رساله حقوق خود مي فرمايند: «حق زيردستان بر تو آن است که بداني ضعف آن ها و قدرت تو (از نظر مالي، بدني و فکري) دليل تسلط تو بر آنها شده است. پس بايد با آنها به عدالت رفتار کني و مانند پدري مهربان براي آنها باشي، از ناداني وجهل و اشتباه آنها درگذري و در عقوبت آنان تعجيل نکني و بر اين کارفرمايي که خدا به تو داده است سپاسگزار باشي.»آن حضرت، در سخني ديگر، از اذيت و آزار کردن نسبت به کارگران نهي فرموده است و صريحاً دستور مراعات حق آن ها را صادر کرده، مي فرمايد: «حق کسي که کارهاي (خانه، مغازه، کارگاه ، کارخانه) تو را انجام مي دهد، آن است که بداني او را خدا خلق کرده و در حقيقت از پدر و مادر تو است (آدم و حوا). تو مالک و خالق او نيستي و رزق او نيز در دست تو نيست. پس به او نيکي کن و آزارش مده.» (حرانی، 1404، ص 24)

در مورد سخاوت، فتوّت و رأفت امام سجّاد (ع) آمده است : در محضر امام صادق (ع) بودیم که از مناقب امیرالمؤمنین (ع) صحبت شد و گفته شد هیچ کس قدرت عمل امیرالمؤمنین را ندارد و شباهت هیچ کس به امیرالمؤمنین، بیشتر از علی بن الحسین (ع) نبوده است که صد خانواده را اداره می کرد. شبها گاهی هزار رکعت نماز می خواند. از طریق اهل تسنّن روایت شده است که چون حضرت سجّاد (ع) شهید گشت، روشن شد که آن حضرت صد خانواده را به طور مخفی اداره می کرده است. (مظاهری، 1389، ص 62)

ز) انفاق و کسب روزی حلال از نظر امام باقر (ع)

ابو بصیر از امام باقر (ع) روایت کرده که فرمود : عطا کننده گان سه تایند : خدای بخشنده و آنکه مالش را می بخشد و ساعی که در این جهت تلاش می کند نیز بخشنده است. (مجلسی، 1377، 96، ص 175)

امام باقر (ع) در این مورد فرمود : «چیزی نبخش که از گیرنده بیشتر از آنچه بخشیده ای، طلب کنی». (همان، 96، ص 144)

بارها امام باقر (ع) را دیده بودند که به سختی به کار کشت و زرع مشغول بوده و عرق از سر و روی وی جاری بوده است. برخی آن را دنیا دوستی پنداشته و بر آن حضرت (ع) خرده می گرفتند اما حضرت ایراد آنها را رد می کردند و با بیانات مختلف تشویق به تلاش در امر معاش و کسب لقمه حلال می نمودند.

ح) انفاق و کسب روزی حلال از نظر امام صادق (ع)

امام صادق (ع) از اجداد گرامیش نقل می فرماید که رسول خدا (ص) فرمود : هر کار نیک صدقه است و کسی که به کار خیری راهنمایی کند مانند کسی است که آن را انجام می دهد و خدا رسیدگی و کمک به رفع گرفتاری از بیچارگان را دوست دارد. (مجلسی، 1377، 96، ص 182)

حبیب احوال می گوید از امام صادق (ع) شنیدم که فرمود : صدقه ای که خدا آن را دوست دارد اصلاح و سازش بین مردم و بهم نزدیک کردن آنها می باشد. (همان، 76، ص 44)

امام صادق (ع) به فرزندش محمّد فرمود : فرزندم : چقدر از خرجی اضافه مانده است؟ عرض کرد چهل دینار، امام (ع) فرمود : برو آن را صدقه بده، محمّد عرض کرد : غیر آن چیز دیگری ندارم. امام (ع) فرمود تو صدقه بده خدا جایش را پر می کند. آیا نمی دانی هر چیزی کلیدی دارد و کلید رزق و روزی صدقه دادن است؟! پس برو و چهل دینار را صدقه بده. محمّد می گوید امر امام را اطاعت کردم و آن را صدقه دادم، ده روز طول نکشید که 4000 دینار از جایی برای امام صادق (ع) رسید. (همان، 96، ص 134)

امام صادق (ع) در این مورد نیز می فرماید : به راستی که خداوند چیزی نیافرید مگر اینکه برای آن خزانه داری مقرّر فرمود و مأموری از فرشتگان بر آن گمارد، جز صدقه که خود متولّی و خازن آن گشته است و پدرم چون به سائل چیزی عطا می کرد از  وی باز می ستانید و می بوسید سپس بدو باز می گردانید و این برای آن بود که صدقه قبل از آن که به دست سائل برسد به دست خدا رسیده است و فرمود : دوست دارم آنچه به دست خدا رسیده آن را برگیرم. (همان، 96، ص 125)

امام صادق (ع) می فرماید : «از رحمت خدا بدور است ، دور است کسی که خداوند به او مالی ببخشد و او از صدقه دادن مقداری از آن دریغ ورزد». (همان، 96، ص 1333)

در حديثي از امام صادق (ع) آمده است : «نُه دهم از رزق در تجارت است». (حرّ عاملی، 1431، ج 17، ح 21845، ص 7) و در حديثي دیگر از امام صادق آمده است كه : تجارت عقل را زياد مي كند. (همان، ح 2185، ج 17)

روزی که امام صادق(ع) متوجّه شد عمر بن مسلم رو به عبادت خدا آورده و از کار و تجارت کناره گرفته است اظهار تأسّف کرده و فرمودند: اما علم انّ تارك الطّلب لا يستجاب له دعوات؟ مگر نميداند كه هر كس كار خود را در طلب معاش ترك نمايد دعاى مستجابى در پيشگاه الهى نخواهد داشت؟ (فلسفی، 1368، روايات تربيتى ج‏1، ص 219)

امام صادق (ع) فرمود: «از رحمت خدا دور است، از حمت خدا دور است کسی که خداوند به او مالی عنایت کند، ولی چیزی از آن صدقه ندهد .» (محمّدی ری شهری، 1380، روایت 6238، ص 512)

امام صادق(ع) می فرماید: «به دنبال روزی حلال رفتن را رها نکن؛ زیرا این در تقویت دینت مؤثر است. (مجلسی، ج 71، صص 128 و 137)

ط) انفاق و کسب روزی حلال از نظر امام کاظم (ع)

امام کاظم (ع) می فرماید : «کمک تو به ضعیف و ناتوان از بهترین صدقات است». (مجلسی، 1377، 78، ص 326)

و نیز می فرماید : همانا مُهر پایان اعمال شما برآوردن نیازهای برادرانتان و نیکی کردن به آنان در حدّ توانتان است، اگر چنین نباشد هیچ عملی از شما پذیرفته نشود. (درویشی، 1389، ص 26)

ی) انفاق و کسب روزی حلال از نظر امام رضا (ع)

امام رضا (ع) در روایتی از پیامیر اکرم (ص) می فرماید : «همه ی انسانها، عیال خدای بزرگ هستند و کسی در پیشگاه او محبوب و عزیز است که انفاق و بخشش بیشتری به عیال خدا انجام دهد». (مجلسی، 1377، 96، ص 118)

ابراهیم بن عبّاس می‏گوید : امام رضا (ع) صاحب احسان و صدقه‏ی نهانی بود و در بیشتر اوقات در شبهای تاریک این عمل را انجام می‏داد، و هر کسی گمان کند که در فضیلت همانند او را دیده است هرگز او را تصدیق نکنید. (مجلسی، 1377، 49، ص 91)

معمّر بن خلّاد گوید : امام رضا علیه‏السّلام به هنگام خوردن غذا، سینی بزرگی برایش آورده می‏شد و در کنار سفره‏اش قرار می‏گرفت، و آن حضرت از بهترین غذاهایی که برایش آورده می‏شد مقداری برمی‏گزید و در آن می‏نهاد، سپس آن را برای فقراء می‏فرستاد. (مجلسی، 1377، ح11، 49، ص 97)

سليمان جعفري مي گويد: « به همراه حضرت رضا عليه السّلام وارد منزلشان شدم، حضرت ديدند غلامانشان مشغول گلکاري هستند و کارگر سياه چهره اي با آنها مشغول کار است. حضرت پرسيدند: «اين شخص کيست؟» غلامان گفتند: « او را آورده ايم تا در انجام اين کار به ما کمک کند.» حضرت فرمود: « آيا مزد او را تعيين کرده ايد؟ » گفتند: « نه، ما هر چه به او بدهيم، راضي است.» حضرت بسيار خشمگين شدند، من پيش رفتم و گفتم: فدايتان شوم! چرا ناراحت شديد؟!» حضرت فرمود: «آخر من چندين بار آنها را از چنين کاري منع کرده ام که به هيچ کس کاري ندهند، مگر اينکه ابتدا مزد و اجرت او را تعيين کنند. اي سليمان! بدان اگر کارگري براي تو کاري کرد بدون تعيين اجرت غالباً چنين است که اگر سه برابر اجرتش را هم به او بدهي باز گمان ميکند کم داده اي اما اگر مزد او را تعيين کردي، اگر همان مقدار هم بدهي از تو سپاسگزار است و اگر کمي بيشتر از آن بدهي، مي فهمد به او زيادي هم داده اي.» (خسروی‏، 1380، ص97‏)

در مورد سخاوت حضرت رضا (ع) قضیه ای را که کلینی رحمة الله در این باره نقل کرده است، ذکر
می کنیم. راوی می گوید : «با جمعی بسیار خدمت حضرت رضا (ع) بودیم که ابن سَبیلی آمد و چنین گفت: یَابن رسول الله! من دوست شما و پدران شما هستم. نفقه خود را در راه حج گم کرده ام. نفقه را به من عنایت کنید، چون به خراسان رسیدم برای شما صدقه می دهم؛ زیرا آنجا مکنت دارم. حضرت رضا (ع) داخل اتاق شده پس از چندی از بالای در، دویست دینار به او داد و خواهش کرد برود و فرمود : لازم نیست صدقه بدهی. چون حضرت آمد، از ایشان پرسیدند : پول را از بالای در دادید و خواهش نمودید که برود تا او را نبینید. فرمود : می خواستم ذلّت سؤال را در صورت او نبینم. آیا نشنیده اید که رسول اکرم فرموده است : صدقه پنهانی، معادل هفتاد حج است، و گناه آشکار موجب خذلان، و گناه پنهانی را خداوند می آمرزد.» (مظاهری، 1389، ص 93)

امام رضا (ع) نیز در دوران زندگی همانند پدران خویش، همراه با بینوایان و تهیدستان بود و همانند آنان
می زیست و از هر نوع تجمّل و اشرافی گری دوری می گزید و با وجود این که به ولایتعهدی رسیده بود برخلاف روشهای معمول و مرسوم در دستگاه خلافت به شیوۀ پدران خویش می زیست و با رفتار خود بر شیوۀ زندگی مأمون، خط سرخ می کشید و اندیشه های غیراسلامی او را آشکار می ساخت.

یکی از کنیزان مأمون می گوید : ما را به دربار مأمون روانه کرده بودند. آن جا در بهشتی از خوردنیها و نوشیدنیها و عطرها و پول فراوان به سر می بردیم، تا این که مأمون مرا به خانۀ امام رضا (ع) فرستاد. چون به خانۀ امام درآمدم، تمام آن نعمتها از دست رفت.

امام رضا (ع) در دوران ولایتعهدی، مالی نیندوخت و چیزی را برای خود و خانواده اش ذخیره نکرد؛ بلکه آنچه را در اختیارش بود به بینوایان می بخشید و برای آخرت خود ذخیره می کرد.

امام (ع) در خراسان، همۀ اموال خویش را در روز عرفه (میان مردم و نیازمندان) تقسیم کرد. (در این هنگام) فضل بن سهل عرض کرد : این کار زیان است. امام (ع) فرمود : بلکه این کار غنیمت و سود است. آنچه را که برای دستیابی به پاداش الهی و کرامت انسانی بخشیدی، غرامت و زیان مشمار.

این چنین است که به داد بینوایان رسیدن کرامت انسانی و عملی الهی است. پس آنان که برخلاف این رفتار می کنند و دم از کرامت انسانی و حقوق انسان می زنند، راهی درست نمی روند و مسئولیت خود را را انجام نمی دهند.

امام رضا (ع) در آن هنگام که در مرو بود و به ولایتعهدی رسیده بود از یاد بینوایان غفلت نورزید و هر آنچه از نعمتها در اختیار داشت با بینوایان و تهیدستان تقسیم می کرد و آنان را در زندگی خویش شریک می ساخت و همیشه به یاد آنان و در کنار آنان بود.

معمّربن خلّاد گوید : هنگامی که امام رضا (ع) غذا می خوردند، سینی می آوردند و نزدیک سفره
می گذاشتند، او به بهترین غذایی که برایش می آوردند می نگریست، و از هر غذا مقداری را برمی داشت و در آن سینی می نهاد، سپس دستور می داد آن سینی غذا را برای بینوایان ببرند.

بزنطی می گوید : نامۀ امام ابی الحسن الرضا (ع) را به امام جواد (ع) که بدین شرح بود، خواندم : ای فرزند... به من خبر رسیده که هنگامی  که بر مرکب سوار می شوی، غلامان تو را از درِ کوچک بیرون
می برند، و این از بخل آنهاست تا خیری از تو به کسی نرسد. به حقّی که بر گردن تو دارم، از تو می خواهم، که ورود و خروج تو جز از در بزرگ نباشد؛ و زمانی که سوار می شوی با خود دینار و درهمی بردار، و باید هر کسی از تو بخششی خواهد به او بدهی و اگر کسی از عموهایت درخواست احسان کند، به او کمتر از پنجاه دینار مده، و بیش از این را خود دانی؛ و  اگر کسی از عمّه هایت طلب بخشش کند، کمتر از بیست و پنج دینار مده، و بیش از این را خود دانی. من خواستار آنم که خداوند مرتبۀ تو را بلند گرداند، پس بخشش کن و به یاری خدا از تنگدستی بیمناک مباش. (حکیمی، 1387، صص 49 تا 53)

بحث در مورد انفاق و تأکید به کسب روزی حلال از نظر سایر امامان و پیشوایان دین موجب اطالۀ کلام خواهد شد. لذا در مورد ویژگی اساسی آنان که همانا همسان زیستی با محرومان و یاری بینوایان و انفاق و اطعام مساکین و مستمندان است، تا دیدگاه هشتمین خورشید هدایت در این باره اکتفا نموده، به نوشته ی خود خاتمه می دهیم.

 

 

نتیجه

در فرهنگ قرآن مصادیق خدمت گزاری را در مسائلی همچون انفاق، احسان، امداد، حمایت از محرومان و مظلومان و قضای حاجت، قرض الحسنه و ... می توان جستجو کرد. اسلام انسان را در کسب روزی و به دست آوردن متاع زندگی آزاد گذارده، امّا هرگز اجازه نداده که او در این راه مسیری را پیش گیرد که اخلاق را فاسد گرداند و او را در معرض سقوط قرار دهد و یا موجب فساد در جامعه شود. بدین جهت، نه تنها مشروبات الکلی، مواد مخدّر و همه منکرات و فواحش را حرام شمرده، بلکه تولید، واسطه شدن، خرید و فروش و استعمال و ... آن را نیز تحریم کرده است.

زنا و فحشا و رقّاصی را شغل و منبع درآمد انسان نمی داند، غنا و آواز ه خوانی را که انسان را به فحشا بکشاند، راه کسب صحیح نمی شناسد. هر کاری که موجب سود شخصی امّا ضرر و بدبختی برای شخص دیگر یا اجتماع بشری باشد و امنیت اقتصادی و سلامت فرد یا جامعه را به خطر بیندازد، جرم و گناه شمرده و بر آنها کیفر سخت در دنیا و عذاب دردناک در آخرت وعده داده است؛ مانند : رشوه خواری، دزدی (به هر شکل آن)، کم فروشی، قمار، ربا، رانت خواری، غشَ در معامله، احتکار نیازمندی های مردم و ... .

خوردن مال حرام، شامل همه تصرّفات نامشروع می شود، خواه خوردن و آشامیدن باشد، یا کار حرامی در زمینه مسکن، لباس و غیر آن، و ممکن است مال را مصرف نکنند و آن را به ناحق نزد خود نگهدارد و به صاحبش برنگرداند. به تمام این موارد حرام خواری صادق است.

خداوند متعال برای تمام مخلوقات «روزی حلال» مقدّر فرموده است. اگر انسان عجله نکند و قناعت و صبر را پیشه خود سازد، تمام رزق مقدّرش به او خواهد رسید. کسانی که از کسب حرام پرهیز نمی کنند، خیال می کنند اگر از مال حرام صرف نظر کنند، کمبودی در معاششان پدید می آید و سخت محتاج و گرفتار می شوند.

در اسلام پیش از هر اندیشه و مکتب بشری و بیش از هر قانون گذاری برای رعایت و حمایت افراد درمانده اجتماع و تامین نیازهای مادّی و معنوی آنها، کوشش به عمل آمده و قرآن و سنّت و سایر منابع حقوق اسلامی سرشار از فرامین و رهنمودهای تامین کننده رفاه حال این طبقات درمانده ی جامعه است.

از منظر آموزه هاي اسلامي كسب روزي حلال جايگاه و اهميتي در عرصه اقتصادي افراد و جامعه دارد. در گفتار و سخنان پيشوايان اسلام سفارش و تأكيد زيادي نسبت به كسب روزي حلال و مشروع شده است، و از آنجا كه روزي حلال تأثير فوق العاده اي در تربيت صحيح افراد جامعه دارد، هر فردي موظّف است كه در مورد درآمد و كسب رزق و روزي خودش دقّت و حسّاسيت لازم را به عمل آورد تا تأمين مخارج زندگي اش از طريق حلال باشد. در بيان اهمّيّت اين بحث همين سخن امام حسين(ع) كافي است كه در روز عاشورا به دشمنانش كه غالباً براي دعوت از حضرت نامه نوشته بودند و امام حسين(ع) را خوب مي شناختند و به رغم اين شناخت حاضر به پذيرش حق نبودند مي فرمايد: «دل هاي شما از حرام پر شده است» در اين زمينه آیات و روايات زيادي وجود دارد كه به برخي از آنها در این تحقیق اشاره شده است.

انفاق و بخشش در راه خدا و كمك مالى به افراد محروم و مخصوصا آبرومند توأم با خلوص نیّت، از امورى است كه در آیات قرآن مجید مكرّر بر مكرّر روى آن تكیه شده و از نشانه هاى ایمان ذكر شده است. روایات اسلامى نیز مملو از تاكید در این باره است تا آنجا كه نشان مى دهد در فرهنگ اسلام انفاق مالى به شرط اینكه انگیزه اى جز رضاى پروردگار نداشته باشد و از هر گونه ریاكارى و منّت و آزار خالى باشد از بهترین اعمال است.

قرآن مجيد و روايات به طور مكرّر از انسان خواسته‏اند كه بخشى از مال خود را براى حلّ مشكل تهيدستان و كارهاى خير و امور عام المنفعه هزينه كنند، گرچه خود هنگام انفاق در مضيقه‏ى مالى و فشار مادّى قرار داشته باشند!

 

 

                                         من ا... التّوفیق

زهرا خلفی ـ عضو هیأت علمی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد دزفول

 

 

 

منابع و مآخذ

1. قرآن مجید با ترجمه ی الهی قمشه ای
2. آمدی، عبدالواحد، غررالحکم
3. ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغه
4. احمدی بیرجندی، احمد (1372). چهارده اختر تابناک، مشهد، مؤسّسه چاپ و انتشارات آستان قدس رضوی، چاپ نهم
5. اسرار، مصطفی (1373). دانستنیهای قرآن، تهران، انتشارات محیا، چاپ هفتم
6. پورسیّد آقائی، مسعود (1375). چشمه در بستر، قم، مؤسّسه فرهنگی- انتشاراتی حضور، چاپ دوّم
7. حرانی، ابن شعبه (1404). تحف العقول، قم، انتشارات جامعه مدرّسین، چاپ دوّم
8. حرّ عاملی، محمّد بن حسن (1431). وسایل الشّیعه، بیروت، نشر الامیره، چاپ اوّل
9. حکیمی، امیرمهدی (1387). سیره ی امام رضا (ع)، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سیزدهم
10. خسروی، موسی (1380). زندگانی امام رضا (ع)، تهران، انتشارات اسلامیه، چاپ اوّل
11. درویشی، حسن (1389). آثار و برکات شگفت انگیز کمک به دیگران، قم، انتشارات محمّد امین، چاپ ششم
12. دشتی، محمّد (1390). فرهنگ سخنان امام حسین (ع)، قم، انتشارات امیرالمؤمنین (ع)، چاپ ششم
13. دشتی، محمّد (1377). نهج الحیات، قم، مؤسسه تحقیقاتی امیرالمؤمنین (ع)، چاپ شانزدهم
14. شاهین، داریوش (1376). ترجمه نهج البلاغه، سازمان انتشارات جاویدان
15. شیخ صدوق، من لایحضره الفقیه
16. شیروانی، علی (1388). نهج البلاغه، قم، نسیم حیات، چاپ پنجم
17. عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415). تفسیر نورالثّقلین، قم، انتشارات اسماعیلیان، چاپ چهارم
18. فلسفی، محمّد تقی (1368). الحدیث- روایات تربیتی، تهران، انتشارات دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ سوّم
19. مجلسی، محمّد باقر بن محمّد تقی (1377). بحارالانوار، مترجم : محمّد روحانی علی ایادی، تهران، انتشارات مهام
20.  مجلسی، محمّد باقر (1429). بحارالانوار، بیروت، نشر الامیره، چاپ اوّل
21.  محمّدی ری شهری، محمّد (1387). میزان الحکمه، قم، نشر دارالحدیث، چاپ نهم
22.  محمّدی ری شهری، محمّد (1380). منتخب میزان الحکمه، سیّد حمید حسینی، قم، دارالحدیث، چاپ دوّم
23.  مظاهری، حسین (1389). زندگانی چهارده معصوم (ع)، تهران، کیمیا اثر، چاپ اوّل

نظرات شما عزیزان:

:: موضوعات مرتبط: مقالات ، اقتصاد سالم از دیدگاه قران و ائمه اطهار، ،